تربیت (فقه)تربیت عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به‌شخص مورد تربیت، تا بتواند استعدادهای نهفته‌اش را در تمام ابعاد وجودی خویش به‌طور هماهنگ پرورش داده و شکوفا سازد و به‌سوی هدف و کمال مطلوب، به‌تدریج حرکت کند. طبق مضمون روایات از وظایف مهم ولى کودک نسبت به وى اهتمام به تربیت او است. مقصود از تربیت کودک به‌طور خاص آن است که مربّی، طفل را در بُعد روحی و اخلاقی پرورش دهد. ۱ - معنای لغویتربیت در لغت از ماده «ربا» به معنی «زاد و نما»؛ افزایش یافت، نمّو کرد، گرفته شده است. در لسان العرب، می‌نویسد: «ربا الشیئ یربو ربواً و رباءً: ای زاد و نما». همچنین تربیت از کلمه «ربّ» به معنی مالک، سید و مربّی اشتقاق می‌یابد و این‌گونه معنی می‌شود: انجام وظیفه کردن به شیوه نیکو و پسندیده. «ربّ ولده و الصبی یربّه ربًا»، یعنی کودکِ خود را نیکو تربیت کرد و برای او به نحو شایسته انجام وظیفه نمود. ۲ - تعریفبا درنظر گرفتن مفهوم لغوی، می‌توان تربیت را این‌گونه تعریف کرد: تربیت عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت، تا بتواند استعدادهای نهفته‌اش را در تمام ابعاد وجودی خویش به‌طور هماهنگ پرورش داده و شکوفا سازد و به‌سوی هدف و کمال مطلوب، به تدریج حرکت کند. مقصود از تربیت کودک به طور خاص آن است که مربّی، اعم از پدر، مادر، معلّم و ...، طفل را در بُعد روحی و اخلاقی پرورش دهد، به‌گونه‌ای که جسم و جان و عقل و علم او افزایش یابد و در این‌باره به‌طوری انجام وظیفه نماید که آن‌چه به‌مصلحت اوست از امور مربوط به دین و دنیای وی، انجام پذیرد. این معنی را می‌توان از بعضی آیات قرآن استفاده کرد، مانند آنکه می‌فرماید: «وَ قُل رَّبَّ ارحَمهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» یعنی برای پدر و مادر خویش از درگاه خداوند در زمان حیاتشان طلب مغفرت و رحمت بنما، پاداش آن‌چه تو را در کودکی تربیت نموده‌اند. لفظ «رحمت» در آیه شریفه در برگیرنده همه کارهای پسندیده مربوط به دین و دنیاست و شخص از پروردگار خویش درخواست می‌نماید، آن‌گونه که پدر و مادر نسبت به کارهای پسندیده مرا تربیت کرده و به من احسان نمودند، آن‌ها را مشمول رحمت و مغفرت خویش قرار ده. از کلمه «اِرحَمهُمَا» استفاده می‌شود پدر و مادر باید بر اساس محبّت، فرزندان خود را تربیت نمایند. همچنین از کلمه «رَبَّیانی» استفاده می‌شود انسان باید از مربیان خود تشکّر و قدردانی کند. ۳ - هدف از تربیتبعثت پیامبران، نزول کتاب‌های آسمانی و تشریع شرایع و تکالیف، همه در راستاى تربیت انسان و هدایت او به صراط مستقیم عبودیت و نیل به هدف والاى خلقت، یعنى معرفت خداوند متعال و تخلق به فضائل انسانى و دورى، جستن از رذائل و خوى حیوانى است؛ چنان‌که آیات و روایات متعدّدى بر این حقیقت تأکید دارند و اصولا فلسفه تشکیل حکومت دینی و نصب کارگزاران شایسته و صالح در رأس امور، تشریع فرائضى همچون امر به معروف و نهی از منکر و اهتمام دین به تعلیم و تعلم، همان تربیت انسان به تربیت الهى و نیل او به قله بلند معرفت و عبودیت است. ۴ - تربیت در اصطلاح فقه و حقوقدر عبارات فقها اصطلاح خاصّی در تعریف تربیت یافت نشد و مقصود آن‌ها از این واژه همان معنی لغوی است، بدان‌جهت به زنی که طفل را شیر می‌دهد و او را نظافت و نگهداری و در جهت مصلحت او انجام وظیفه می‌نماید «مربیّه» می‌گویند. [۹]
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۱، ص۵۴.
آنان حضانت را هم به‌معنی تربیت دانسته و در تعریف آن گفته‌اند: «حضانت: ولایت و اقتداری است برای تربیت نمودن طفل». البته برخی دیگر فائده حضانت را تربیت طفل دانسته‌اند. در اصطلاح حقوقی نیز تربیت به معنای پرورش روحی و اخلاقی اطفال به‌کار رفته است. [۱۵]
صفایی، سیدحسین، امامی، اسدالله، حقوق خانواده، ج۲، ص۱۴۹.
یکی از صاحب‌نظران در حقوق مدنی آن‌را این‌گونه تعریف می‌نماید: «تربیت طفل عبارت است از آموختن آداب اجتماعی و اخلاق متناسب با محیط خانوادگی او و همچنین کوشش در فراگرفتن علم یا صنعت یا حرفه متناسب با زمان و وضعیت اجتماعی خانوادگی که بعداً بتواند به‌وسیله به‌دست آوردن عایدات کافی، زندگانی خود را به رفاه بگذارند». [۱۶]
امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۵، ص۱۹۰.
این تعریف شامل تعلیم نیز می‌باشد.تربیت یعنی پرورش در، جهت رشد و کمال. ۵ - تربیت وظیفه ولی نسبت به فرزنداز وظایف مهم ولى کودک نسبت به وى اهتمام به تربیت او است. مضمون بسیارى از روایات چنین است: بگذارید کودک تا شش یا هفت سالگى بازى کند، سپس به تعلیم و تربیت او همّت گمارده، خواندن، نوشتن، قرآن، نماز، حلال و حرام و معارف دینی را به او بیاموزید و چون به سنّ نه سالگى رسید اهتمام و تأکید بیشترى (به‌ویژه در امر نماز) داشته باشید. همچنین فرزندانتان را با احادیث و سخنان ما آشنا سازید قبل از آنکه مرجئه (فرقه‌اى منحرف از خط امامت) از شما پیشى گرفته، آنان را گمراه کنند. ۶ - برخی احکام تربیتکسى که کودکى را پیدا کرده واجب است نسبت به تربیت او همّت گمارد .ازدواج شخص با قابله‌اش که عهده‌دار تربیت او بوده و نیز با دختر وى به قول مشهور مکروه است. ذبح قربانی و نیز ذبح کردن چارپایى که خود انسان آن را تربیت کرده کراهت دارد. نگهدارى توله سگ، جهت تربیت آن براى امور مباح همچون نگهبانى از گله، زراعت و باغ، جایز است. و حیوانى که توسط سگ شکار مى‌شود در صورتى حلال است که سگ براى شکار تربیت شده باشد. ۷ - پانویس۸ - منبعانصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۱، ص۴۶۴-۴۶۶، برگرفته از بخش «گفتار دوّم:حق تعلیم و تربیت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۰/۲۶. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۴۳۵. |